Κανόνες τονισμού α.ε.

Διαίρεση φωνηέντων

Ο χωρισμός των φωνηέντων σε μακρόχρονα και βραχύχρονα σχετίζεται με τον τρόπο προφοράς, αν δηλαδή προφέρονται σε σύντομο χρόνο ή μακρύτερο. Έτσι λοιπόν, έχουμε:

Βραχύχρονα: ο, ε → προφέρονται σε σύντομο (βραχύ) χρόνο

Μακρόχρονα: ω, η → προφέρονται σε μακρύτερο χρόνο, σχεδόν σε διπλάσιο

Σημ.: Το ο προφέρεται σαν ένα ο, το ε σαν ένα ε . Αντίστοιχα,  το ω προφέρεται σαν  οο, ενώ το η σαν εε.

Προσέξτε την ονοματολογία:

Ω: ω μέγα

Ο: ο μικρόν

Πέρα από τα μακρόχρονα και τα βραχύχρονα υπάρχουν και τα δίχρονα φωνήεντα, αυτά δηλαδή που ανάλογα με την θέση τους στην λέξη προφέρονται σε σύντομο ή μακρύτερο χρόνο. Τα φωνήεντα αυτά είναι τα :ι, α, υ. 

Υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες που μας βοηθούν να καταλάβουμε αν το δίχρονο φωνήεν είναι μακρό ή βραχύ, για τους οποίους θα γίνει λόγος παρακάτω.

Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στους διφθόγγους, οι οποίοι είναι όλοι μακρόχρονοι. Το οι και το αι όμως όταν βρίσκονται στο τέλος ασυναίρετης κλιτής λέξης είναι βραχύχρονα. Πιο απλά, το αι και το οι είναι βραχύχρονα στο τέλος της λέξης εκτός κι αν πρόκειται για επίρρημα, επιφώνημα ή ευκτική.

Σχηματικά:

Μακρόχρονα:	ω, η, δίφθογγοι * (αι, οι, ει, αυ, ευ, ου, ηυ, υι)
Βραχύχρονα:	ο, ε
Δίχρονα:	α, ι, υ

*Το αι και το οι στο τέλος  της λέξης είναι βραχύχρονα, εκτός από ευκτική, επίρρημα, επιφώνημα ( Για να θυμάστε εύκολα πότε εξακολουθούν οι συγκεκριμένοι δίφθογγοι να είναι μακρόχρονοι ακόμα και στο τέλος της λέξης προσέξτε τα 3ε.)

Χωρισμός συλλαβών

Σε μια λέξη η τελευταία συλλαβή ονομάζεται λήγουσα, η προτελευταία παραλήγουσα και η προπροτελευταία προπαραλήγουσα.

Π.χ. ὁ κα-τή-γο-ρος

-ρος: λήγουσα

-γο-: παραλήγουσα

-τή-: προπαραλήγουσα

*Σε κάθε κλιτή λέξη το τμήμα το οποίο αλλάζει καθώς αυτή κλίνεται ονομάζεται κατάληξη, ενώ αυτό που παραμένει αναλλοίωτο θέμα. Χαρακτήρας λέγεται το τελευταίο γράμμα του θέματος.

Π.χ. ὁ κατήγορ-ος

-ος: κατάληξη

κατήγορ-: θέμα

-ρ-: χαρακτήρας

Κανόνες τονισμού

Γενικοί κανόνες:

1.  Καμία λέξη δεν τονίζεται πάνω από την προπαραλήγουσα. Πιο απλά, τόνο βάζω ή στην λήγουσα ή στην παραλήγουσα ή στην προπαραλήγουσα.

2. Κάθε βραχύχρονη συλλαβή όταν τονίζεται παίρνει οξεία. Ποτέ μα ποτέ δεν βάζω περισπωμένη στο ο και στο ε.

π.χ. ὁ ναός, ἡ ἡμέρα

3.       Στα πτωτικά, όπου τονίζεται η ονομαστική ενικού τονίζονται και οι υπόλοιπες πτώσεις αρκεί να το επιτρέπει η λήγουσα.

π.χ. ὁ λέων

       τοῦ λέοντος             αλλά τῶν λεόντων

 Προπαραλήγουσα:

1.       Η προπαραλήγουσα όταν τονίζεται παίρνει πάντα οξεία.

 π.χ. ὁ ἄνθρωπος

2.    Αν η λήγουσα είναι μακρόχρονη, η προπαραλήγουσα δεν τονίζεται αλλά ο τόνος        

            κατεβαίνει στην παραλήγουσα. Στην περίπτωση αυτή η παραλήγουσα παίρνει οξεία.

π.χ. τοῦ ἀνθρώπου

Παραλήγουσα:

1.     Αν η παραλήγουσα είναι βραχύχρονη, φυσικά παίρνει οξεία σύμφωνα με τον 2^ο γενικό κανόνα.

  π.χ. τό βέλος

2.       Αν η παραλήγουσα είναι μακρόχρονη, τότε:

        i.            Παίρνει οξεία αν η λήγουσα είναι κι αυτή μακρόχρονη

π.χ. τους κήπους

       ii.            Παίρνει περισπωμένη αν η λήγουσα είναι βραχύχρονη

π.χ.  οἱ κῆποι (θυμηθείτε εδώ ότι το οι στο τέλος κλιτής λέξης είναι βραχύχρονο)

Λήγουσα:

1.       Η λήγουσα παίρνει κατά κανόνα οξεία.

π.χ. ὁ ποιητής

2.       Η λήγουσα περισπάται σε γενική και δοτική ενικού και πληθυντικού ή όταν είναι συνηρημένη.

π.χ. οἱ βασιλεῖς (Η κατάληξη ει προκύπτει από την συναίρεση* του ε του θέματος και

                              του ε της κατάληξης. Ασυναίρετο το ουσιαστικό θα ήταν οἱ 

                              βασιλέες)

       τοῦ ποιητοῦ

*Συναίρεση: Ονομάζεται η συγχώνευση δύο φωνηέντων ή ενός φωνήεντος και ενός δίφθογγου μέσα σε μια λέξη.

π.χ. τιμάω-ῶ

Πνεύματα

Κάθε λέξη της α.ε. που αρχίζει από φωνήεν ή ρ παίρνει πνεύμα. Τα πνεύματα είναι δύο η ψιλή και η δασεία.

Επειδή είναι δύσκολο για τους μαθητές να μάθουν όλες τις λέξεις  που παίρνουν δασεία υπάρχουν κάποιοι βασικοί κανόνες που μπορούν να μας βοηθήσουν:

1.       Όλες οι λέξεις που αρχίζουν από υ ή ρ

π.χ. τό ὑδωρ  ἡ ῥώμη

2.       Τα οριστικά άρθρα 

π.χ. ὁ, ἡ, οἱ, αἱ

3.       Οι αναφορικές αντωνυμίες 

ὅς, ἥ, ὅ

ὅστις , ἥτις, ὅτι

4.       Οι τύποι της προσωπικής αντωνυμίας :

ἡμεῖς, ἡμῶν κτλ.

5.       Οι σύνδεσμοι

 Πρακτικοί τρόποι για να καταλάβω πότε μια λέξη παίρνει δασεία:

 α) Αν έχω αμφιβολία για το πνεύμα μια λέξης, τότε βρίσκω ένα παράγωγο της λέξης αυτής στην νέα ελληνική σύνθετο με τις προθέσεις κατά, μετά, αντί, από, επί, υπό. Όταν μια λέξη δασύνεται και ακολουθεί τ ή π τότε το τ γίνεται θ και το π αλλάζει σε φ.

Δηλαδή: κατά + ὁδός: κάθοδος (και όχι κάτοδος)

Επειδή η λέξη ὁδός παίρνει δασεία το τ της πρόθεσης κατά γίνεται θ.

επίσης  ὑπό+ἱστάμενος: υφιστάμενος ( π+ἱ =φ)

β) Ένας ακόμα τρόπος είναι να δούμε αν από την λέξη αυτή προκύπτει αγγλική λέξη. Επειδή η δασεία αντιστοιχεί με το h της αγγλικής γλώσσας, αν μια αγγλική λέξη που παράγεται από ελληνική γράφεται στην αρχή με h τότε κι η αντίστοιχη ελληνική παίρνει δασεία.

π.χ. Hellas η αντίστοιχη ελληνική λέξη είναι Ἑλλάς.

Hellen από το ελληνικό Ἑλένη που παίρνει δασεία.

Σύνθετες δασυνόμενες λέξεις:

ἅγιος	→ καθαγιάζω
ἁγνός	→ καθαγνίζω
αἷμα	→ ἀφαίμαξη, καθαιμάσσω
αἵρεση	→ ἀφαίρεση, καθαίρεση, ὑφαίρεση
ἁλάτι	→ ἀφαλάτωση, καθαλάτωση, ὑφάλμυρος
ἅμιλλα	→ ἐφάμιλλος
ἅπαξ	→ ἐφάπαξ
ἅπλωμα	→ ἐφάπλωμα
ἅπτομαι	→ ἐφάπτομαι, καθάπτω
ἁρμόζω	→ ἐφαρμόζω
ἕδρα	→ ἐφεδρεύω, καθέδρα
ἕκαστος	→ καθέκαστα
ἑλκύω	→ καθέλκυση
Ἕλληνας	→ ἀνθέλληνας
ἕλος	→ ἀνθελονοσιακός
ἕξη*	→ ἀνθεκτικός, ἐφεκτικός, καχεκτικός, μέθεξη
ἑξῆς	→ καθεξῆς
ἑορτή	→ μεθεόρτια
ἑπόμενος	→ μεθεπόμενος
ἑρμηνεία	→ μεθερμήνευση
ἕρπω	→ ὑφέρπω
ἕση	→ ἔφεση
ἑστία	→ ἐφέστιος
εὕρεση	→ ἐφεύρεση
ἥβη	→ ἐφηβεία
ἡγεσία	→ ἀφήγηση, καθηγεσία, ὑφηγεσία
ἥλιος	→ ἀφήλιο, ὑφήλιος
ἡμέρα	→ ἐφημερεύω, καθημερινός
ἡνία	→ ἀφηνιάζω
ἡσυχία	→ ἐφησυχάζω, καθησύχαση
ἵδρυμα	→ καθίδρυμα
ἱδρώτας	→ ἀνθιδρωτικός, ἀφίδρωση, ἐφιδρώνω
ἱερός	→ ἀφιερώνω, καθιέρωση
ἵζημα	→ καθίζηση
ἱκετεύω	→ καθικετεύω
ἱκνός	→ ἀφικνοῦμαι
ἵππος	→ ἀφίππευση, ἔφιππος
ἵσταμαι	→ ἀνθίσταμαι, καθίσταμαι, ὑφίσταμαι
ὁδός	→ ἀφόδευση, ἔφοδος, κάθοδος, μέθοδος
ὁλικός	→ καθολικό
ὁμιλῶ	→ καθομιλουμένη
ὅμοιος	→ ἀφομοιώνω
ὁμολογῶ	→ καθομολογία
ὅπλο	→ ἀφοπλίζω, ἐφοπλίζω
ὁριακός	→ ἐφοριακός
ὁρίζω	→ ἀφορίζω, καθορίζω
ὅριο	→ μεθοριακός
ὁρμή	→ ἀφορμή, ἐφόρμηση, μεθορμίζω
ὅσιος	→ ἀφοσιώνομαι, καθοσίωση
ὅσο	→ ἐφόσον, καθόσον
ὅτι	→ καθότι
ὅτου	→ ἀφότου
ὡς	→ καθώς

 

*Η λέξη ἕξη είναι παράγωγη του ρήματος ἔχω. Το συγκεκριμένο ρήμα παίρνει ψιλή σε όλους τους χρόνους εκτός από το μέλλοντα όπου και δασύνεται.

Αρχικοί χρόνοι: ἔχω, εἶχον, ἕξω-σχήσω, ἔσχον, ἔσχηκα ἐσχήκειν